Pierwotny, autorski tytuł obrazu "Stańczyk błazen po odebraniu wieści o wzięciu Smoleńska przez Moskali w czasie balu na dworze królowej Bony r. 1533" budzi kontrowersje natury historycznej. Utrata Smoleńska, ważnej twierdzy kresowej broniącej od wschodu dostępu na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego, miała miejsce w lipcu 1514 roku w wyniku kampanii wojennej wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla III. Królową była wówczas Barbara Zápolya (zmarła w 1515 roku); dopiero w 1518 roku jej miejsce na tronie Polski zajęła Bona Sforza d’Aragona. Umieszczoną przez Matejkę w tytule datę 1533 "dokumentuje" napis na karcie leżącej na stole: Samogitia A.d. MDXXXIII., a także widoczna na niebie kometa, której pojawienie się odnotowano w tym właśnie roku. Trudno dziś stwierdzić, czym kierował się artysta, wprowadzając tak oczywiste anachronizmy do treści obrazu. Najbardziej intrygująca jest wskazówka dotycząca Żmudzi (łac. Samogitia) o tak niejasnym kontekście historycznym, że przez większość badaczy twórczości Matejki, poczynając od jego pierwszego monografisty Stanisława Tarnowskiego, treść napisu na karcie była błędnie odczytywana jako odnosząca się do Smoleńska. Być może Matejko miał na myśli nieudaną akcję mobilizacji pospolitego ruszenia szlachty na Żmudzi w 1533 roku, która mogła zaważyć na ostatecznym, niekorzystnym wyniku kampanii wojennej przeciwko Moskwie, rozpoczętej przez Zygmunta Starego na początku 1534 roku, m.in. w celu odzyskania Smoleńska. Wizerunek Stańczyka samotnie, w półmroku zamkowej komnaty rozmyślającego nad losami ojczyzny, podczas gdy w sąsiedniej sali trwa bal dworski, jest uważany za dzieło przełomowe w dorobku Matejki, otwierające dojrzałą fazę jego twórczości. Bywa także interpretowany jako swoiste credo artystyczne młodego malarza. Wśród ogólnej zabawy jedynie Stańczyk przenikliwie spogląda w przyszłość, on jeden jest zdolny zrozumieć zgubne dla Polski następstwa utraty twierdzy kresowej w Smoleńsku. Symboliczny kontekst dla tych rozmyślań tworzy złowróżbny widok komety na nocnym niebie tuż obok wieży katedry na Wawelu. Ukazując nadwornego błazna Zygmunta Starego jako tragicznego myśliciela o ascetycznym obliczu, Matejko odszedł od historycznej prawdy o tej postaci, wprowadził ją do panteonu bohaterów tworzących polską mitologię narodową. W jego interpretacji Stańczyk stał się symbolem przenikliwości i mądrości politycznej, personifikacją obywatelskiego sumienia i troski o losy kraju. Nadając mu rysy własnej twarzy, artysta obdarzył go również bagażem własnych uczuć i przemyśleń z okresu patriotycznych manifestacji przed wybuchem powstania styczniowego. W symboliczny sposób określił swoją rolę jako malarza narodowej historii - człowieka, który głębiej niż inni potrafi wniknąć w istotę dawnych wydarzeń, ocenić ich konsekwencje dla dziejów ojczyzny i współczesnej sytuacji politycznej. Pod względem artystycznym Stańczyk nawiązuje jeszcze do młodzieńczych prac Matejki, powstałych pod wpływem fascynacji malarstwem Paula Delaroche’a. Świadczy o tym układ kompozycji z pierwszoplanową postacią upozowaną niczym aktor na scenie, zacierające ślad pędzla wykończenie powierzchni płótna oraz spokojna, harmonijna tonacja barwna rozjarzona czerwienią stroju błazna. Natomiast tym, co wyróżnia Stańczyka na tle wcześniejszych dzieł Matejki, jest natężenie ekspresji, dramatyczna siła wyrazu emanująca z postawy, gestu i twarzy tytułowego bohatera. W ocenie Stanisława Tarnowskiego "Były po nim obrazy większe, świetniejsze, sławniejsze. Piękniejszych i głębszych nie było. [...] Malarz, i człowiek, i Polak, pokazał po raz pierwszy swoją duszę smutną aż do śmierci, swoją troskę nieubłaganą i nieustanną, swój genialny dar odgadywania, odczucia, odtworzenia tragicznych chwil przeszłości i tragicznych cierpień" (S. Tarnowski, "Matejko", Kraków 1897, s. 63). [Ewa Micke-Broniarek] Bibliografia: Opis jest rozszerzoną wersją tekstu opublikowanego w: "Galeria Sztuki XIX Wieku. Przewodnik", Muzeum Narodowe w Warszawie